نوشته : دکتر مهدی زارع
استاد زلزله شناسی مهندسی، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، استاد مدعو دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و عضو و ابسته فرهنگستان علوم
پنجم دیماه سالروز زمین لرزه 5 دیماه 1382 بم بود. شانزده سال از روزی می گذرد که یک شهر ما با حدود 100 هزار نفر جمعیت با بیش از 26 هزار کشته و حدود 50 هزار مجروح و مصدوم فیزیکی و روانی در زمینلرزه ای با بزرگای 6.5 مواجه شد. لرزه خیزی در ایران با توجه به موقعیت طبیعی و زمین ساختی همواره وجود داشته و در آینده هم به عنوان مساله ملی خواهد بود. هر چه جمعیت در ایران بیشتر شود، با افزایش جمعیت در معرض خطر، ریسک زلزله افزایش می یابد. ثبت زمینلرزه ها در همه محل های ایران به طور کامل برای زلزله های با بزرگای کمتر از 4 ممکن نیست و دلیلش این است که هنوز پوشش کامل و یکنواختی در همه بخش های ایران با تراکم یکسان دستگاهها و ایستگاههای زلزله نگاری وجود ندارد، در بخش های مرکزی شمالی و غربی پوشش بهتری از نظر پایش زمینلرزه ها (حتی زلزله های با بزرگای کمتر از 4 و کمتر از 3) وجود دارد و در بخش های شرقی و جنوب شرقی این پوشش به نحوی است که پایش و ثبت منظم زلزله های با بزرگای کمتر از 4 هنوز به صورت یکنواخت ممکن نشده است. ولی برای زلزله های با بزرگای 4 یا بیشتر اکنون در کشور پایش و ثبت به نسبه کامل و به هنگامی انجام می شود. بنابر اطلاعاتی که از زمینلرزه های با بزرگای 4 تا 5 در کشور ثبت می شود، در سال حدود 200 زلزله در این اندازه در ایران رخ می دهد، بنابراین می توان برآورد کرد که تعداد زمینلرزه های با بزرگای 3 تا 4 حدود 2000 رخداد در سال برای کل گستره ایران باشد، گرچه زمینلرزه های در این اندازه اکنون فقط در مناطقی که پوشش خوبی از نظر دستگاهها و شبکه های زلزله نگاری دارند ثبت و به طور منظم گزارش می شوند (مانند نواحی اطراف تهران). مطالعه جنبش شدید زمین در ایران و توسعه رابطه کاهندگی برای داده های شتابنگاری عملا در اوایل دهه 70 آغاز شد. ما اکنون دیماه 94 حدود 42 سال است که شبکه شتابنگاری در کشور داریم. با درسهایی که اکنون از زلزله های مهم در جهان گرفته ایم (به ویزه زلزله 11 مارس 2011 توهوکو، سندای ژاپن) دریافته ایم که باید در نقشه های پهنه بندی خطر زلزله با هدف ارزیابی مجدد و برآورد واقع بینانه خطر بازنگری کنیم. به این ترتیب تمامی سطوح خطر در آئین نامه زلزله نیز باید مورد بازنگری وبه روز رسانی قرار گیرد. روشهای بسیار جالبی ایجاد شده که پیش بینی مکانی را با دقت های نسبتا بالا می تواند انجام دهد (مانند روش سنجش تغییرات تنش کولمب) و از از سوی دیگر سامانه هایی برای پیش بینی آنی و اعلام و هشدار خودکار رسید موج برشی (که معمولا موج ثانویه و مخرب است و بعد از موج فشاری اولیه می رسد) درست شده و به عنوان سامانه های هشدار پیش هنگام زمینلرزه Earthquake Early Warning Systems شناخته می شوند. باید یاد آوری کنم که اکنون با استفاده از فناوری اطلاعات (IT) و بهره گیری از گوشی های موبایل هوشمند و تبلت ها در ایالات متحده (ایالت کالیفرنیا) سامانه ای به نام "Quake Catcher" (پایشگر زلزله) ساخته شده که می تواند در هشدار پیش هنگام در سالهای آینده هم در آمریکا و هم در همه نقاط دنیا کمک خوبی به بشر بکند (چرا که هم اکنون از این نوع فناوری ها در سطح بین المللی و تقریبا در تمام کشور ها استفاده می شود). در کشور ما به ویژه از نیمه دهه 80 شمسی فعالیتهای متمرکز و جالبی انجام شده است (هم در پژوهشگاه زلزله و هم در دانشگاهها و موسسات پژوهشی دیگر). چند نفر از فارغ التحصیلان دکتری در زلزله شناسی، و سایر رشته های مرتبط با این شاخه تخصصی تز های دکتری خود را در زمینه پیش بینی و پیش یابی (پیش بینی احتمالی) زمینلرزه انجام داده اند. یادآور می شوم که اکنون کارهای جالبی در زمینه پیش بینی زمینلرزه ها با استفاده از تغییرات سطح آب زیر زمینی و همچنین بهره گیری از گار رادون در کشور شروع شده و البته به دلیل کمبود بودجه پژوهشی بسیار به کندی به پیش می رود! از سوی دیگر موضوع راه اندازی سامانه های هشدار پیش هنگام زلزله نیز در ایران در حال پیگیری است (که آن هم به دلیل پیش گفته بسیار کند به پیش می رود!). یادمان باشد که هم اکنون سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در استانبول با تعداد 240 ایستگاه لرزه نگار به صورت برخط و از سال 2010 میلادی در حال کار است. ماهنوز دوازده سال بعد از زمینلرزه 5 دیماه 1382 بم سامانه هشدار پیش هنگام زلزله را برای تهران (و هیچ جای دیگرکشورمان) راه اندازی نکرده ایم!
برای مخاطرات طبیعی در ایران نگاهی ملی و علمی لازم است. نسبت فایده به هزینه در پیگیری در خطر زمینلرزه در دنیا 7 به 1 تا 5 به 1 – در بآورد های مختلف- است. یعنی به ازای هر یک تومان که در پیگیری هزینه کنیم 5 تا 7 تومان از هزینه های بازسازی و تبعات بعدی زمینلرزه اجتناب کرده ایم.
در مطالعات شدت زمینلرزه ها درصد ساختمانهایی مهم که دچار خسازتهای اقتصادی سنگین می شوند در شدت 6 مرکالی ، حدود 8%، در شدت 7 مرکالی حدود18% ، در شدت 8 مرکالی حدود 35% و در شدن 9 مرکالی حدود 55% است. شدت حداکثری که در زمینلرزه 5 دیماه 1382 بم در شهر بم مشاهده شد بین 8 تا 9 مرکالی برآورد شد. توجه کنیم رخداد شدتهای خرابی با درجات بالاتر به خسارتهای جدی تر اقتصادی می انجامد: شدت 10 مرکای با در خسارت سنگین اقتصادی به ساختمانها در حد 66%، برای شدت 1 مرکالی با حد 77% و با شدت 12 مرکالی با حد 90% مواجهیم . این بدان معنی است که هرچه رخداد زمینلرزه شدیدتر باشد، خسارتهای اقتصادی زیر ساختی نیز شدید تر خواهد بود و ما تازه در زمینلرزه 1382 بم در رده خسارتهای بسیار سنگین اقتصادی به ساختمانها و زیر ساختمایمان قرار نداشتیم. برای سناریو های سخت و سنگین تر از رخداد زمینلرزه 1382 بم باید آماده شویم.