دانشگاه شهید بهشتی
بازخورد ویدئویی در ارتقای روابط والد و کودکدکتر پریسا سادات سیدموسوی مدرک دکتری خود را در رشته روانشناسی از دانشگاه شهید بهشتی دریافت نمود.تخصص دکتر سید موسوی در حیطه تعامل والد-کودک با رویکرد دلبستگی است. وی مقاله ها و طرحهای پژوهشی متعددی در این زمینه داشته و کتابی نیز در این زمینه ترجمه و منتشر کرده است. از جمله فعالیتهای نوآورانه وی در زمینه روان درمانی متمرکز بر تعامل والد-کودک، به کارگیری روش بازخورد ویدئویی در آموزش والدین است. در حال حاضر دکتر سید موسوی عضو هیئت علمی پژوهشکده دانشگاه شهید بهشتی است. در همین راستا روابط عمومی دانشگاه شهید بهشتی گفتگویی را با دکترسید موسوی انجام داده است که از نظر مخاطبان گرامی می گذرد.
شما در پایان نامه دکتری خود برای نخستین بار از روش بازخورد ویدیویی در آموزش والدین استفاده کردید، ممکن هست در خصوص این روش بیشتر توضیح بدهید؟
برای توضیح این روش، ابتدا به تاریخچه آن اشاره خواهم کرد. در دهه های 80 و 90 میلادی برای آموزش رفتارها و روش های تربیتی مناسب به والدین از یک سری نوارهای ویدیویی ضبط شده از روابط فرضی والدین و کودکان استفاده می شد. در این ویدیوها تعاملات روزمره و مشکلات شایع میان والدین و کودکان مانند پرخاشگری، لجبازی، نافرمانی، ترس و ... با افراد فرضی و در بیشتر مواقع با استفاده از هنرپیشه ها، ضبط شده و سپس با نشان دادن این ویدیوها سعی داشتند به والدین الگوی مناسب رفتار و پاسخ به مشکلات و رفتارهای کودک را بیاموزند. ولی این تلاشها برای افزایش سبک والدگری مثبت تقریبا با شکست روبرو شد. علت این شکست آن بود که والدین نمی توانستند الگوی خاص رابطه خود با فرزندشان را در این نوارها پیدا کنند و حتی بیشتر خود را با این مدلهای نسبتا ایدئال مقایسه کرده و این امر باعث احساس ناکارآمدی بیشتر در آنها می شد. در واقع والدین نیاز به یک آینه داشتند تا بتوانند رفتار خود را در ارتباط با کودک تغییر دهند. بر همین اساس روش جدیدی به نام بازخورد ویدیویی شکل گرفت.
در این روش، ابتدا از والد و کودک می خواهند فعالیت هایی را مانند کارهای روزمره مثلا بازی کردن، غذا دادن، جمع کردن وسایل و غیره انجام دهند و یا درمانگر از آنها می خواهد تا بازی خاص یا یک کار مشترک خاص را با هم انجام دهند. در حین انجام این بازی ها و فعالیتها، رابطه والد و کودک فیلم برداری می شود. در زمان فیلم برداری، درمانگر هیچ مداخله ای نمیکند و از والدین خواسته می شود که تا حد ممکن است طوری رفتار کنند که نشان دهنده رفتار و رابطه معمول و طبیعی بین انها و فرزندشان باشد یا در واقع شبیه به خانه رفتار کنند تا توجه کودک به دوربین جلب نشود.
در حین انجام این بازی ها، درمانگر رابطه والد و کودک را به صورت زنده مشاهده کرده و نکاتی را که فکر می کند در خصوص رفتار کودک یا والدین و یا رابطه بین انها مهم است، یادداشت می کند. نکاتی مانند راهبردهای تربیتی والدین، واکنشهای کودک، رابطه کلامی میان والد و کودک، رفتارهای منفی کودک، نوع واکنشهای والد، شیوه های برقراری رابطه بین آنها، تماس های چشمی و تماس فیزیکی آنها و یا هیجانهایی که در طول جلسه مشاهده می شود. در مرحله بعد، والد و درمانگر با هم فیلم ضبط شده یا بخشهایی از ان را که به نظر درمانگر اهمیت دارد، با هم تماشا می کنند و درمانگر موارد مورد نظر را با آنها مرور کرده و روی موارد خاص بحث می کنند. در مرحله مرور فیلم ها تلاش می شود ابتدا نقاط قوت رابطه والد و کودک شناسایی شود و سپس در مواردی که نیاز باشد، رفتارها و روشهای جایگزین به والد توضیح داده شود. برای مثال، چنانچه روش های تشویقی والد مناسب نباشد می توان در همان لحظه روی آن صحبت کرده و تاثیر آن را به والد نشان داد. یا اگر رفتار خاصی در کودک روی والد اثر منفی گذاشته و واکنش خاصی را در وی ایجاد می کند، می توان این را به والد نشان داد. والدین می توانند مشکلاتی که با فرزندشان در خانه دارند، به طور عینی به درمانگر نشان دهند و بدون توضیح روند آن رفتار، درمانگر خودش شاهد قبل و بعد از آن رفتار است بنابراین می تواند درک بهتری از عوامل موثر بر آن رفتار یا عواملی که احتمالا باعث تداوم آن رفتار می شود، پیدا کند. در واقع با مرور فیلم ها و آموزش والدین در حین رابطه با کودک، تلاش می شود والدین از حساسیت و پاسخدهی بیشتری نسبت به نیازهای کودک برخوردار شوند. تعارض های بین والد و کودک اغلب موجب می شود که والدین علت واقعی رفتار کودک را متوجه نشوند، به این وسیله والد به عنوان شخص سوم و از بیرون ناظر رفتارهای کودک خواهد بود و با کمک درمانگر می تواند درک بهتری از رفتار و چرایی آن پیدا کند. همچنین می تواند تاثیر رفتار خود و تغییر آن را در کودک ببیند.
این روش چه مزیتی نسبت به روشهای سنتی آموزش والدین دارد؟
این روش سالهاست که در کشورهای پیشرفته به عنوان روشی موثر برای اموزش والدین استفاده می شود. استقبال گسترده از این روش به دلیل امتیازهایی بوده که این روش نسبت به روشهای سنتی داشته است. برای مثال، در این روش به رفتارهای خاص والدین در رابطه با کودک توجه می شود و این رفتارها بازتابی از تعاملات واقعی والدین و کودک است و صرفا بر مبنای خاطرات والدین از این تعاملات نیست و همین باعث می شود که احتمال سوگیری در گزارش والدین کمتر شود و درمانگر درک دقیق تر و واقعی تری از تعامل آنها پیدا کند. به طور مثال در روش های سنتی والدین مشکلات کودک یا رفتارهای او را برای درمانگر توصیف می کنند، مثلا می گویند "اون همیشه وسط بازی شروع به لجبازی و بهم زدن بازی می کنه" یا " وقتی بهش می گیم بازی تمومه، قشقرق به پا می کنه". این جملات ادراک والد را از رفتار کودک نشان می دهد ولی در روش بازخورد ویدیویی ما سعی می کنیم در جلسه بازی این موقعیت را بوجود بیاوریم و آنچه اتفاق می افتد را از نزدیک ببینیم. این باعث می شود بهتر بتوانیم بفهمیم واقعا چه اتفاقی برای کودک می افتد. مثلا می توان مشاهده کرد که قبل از قشقرق یا بهم زدن بازی، چه اتفاق هایی می افتد یا چه چیزی بین والد و کودک می گذرد. همچنین می توانیم ببینیم که وقتی کودک این رفتارها را نشان می دهد، والدین دقیقا چه واکنشی به او نشان می دهند و ...
با مرور فیلم ها و مشاهده آنها توسط والدین، مهارتهای مشاهده والدین هم افزایش می یابد و توانایی انها برای دیدن موقعیت ها از زاویه دید کودک بیشتر می شود. در واقع با این روش به والدین کمک می کنیم که به عنوان یک شخص سوم به تعامل خود و فرزندش نگاه کند و این باعث می شود درک بهتری از رفتار کودک بیابد. با دیدن فیلم ها و روند آنچه بین والد و کودک اتفاق می افتد، خود والدین هم می توانند بفهمند قبل از بروز یک رفتاری، چه اتفاق هایی می افتد یا تاثیر رفتار آنها بر کودک چیست. از سوی دیگر بازخورد دادن به والدین در خصوص نحوه تعامل آنها، به ویژه شناسایی نقاط مثبت در این تعامل، موجب افزایش احساس توانمندی و شایستگی والدین می شود. همین امر باعث می شود رابطه درمانی بهتری شکل بگیرد.
همچنین این روش فرصتی را فراهم می اورد که در آن می توان روی یک لحظه خاص در تعامل مکث نموده و در مورد آن صحبت کرد. این مساله باعث می شود والدین درک دقیق تری از نیازهای کودک، ادراک او از موقعیتها و رفتارها والد و حتی از تاثیر رفتارهای خود بر کودک پیدا کنند. در واقع در این روش ما می توانیم در لحظات خاصی از رابطه، به والدین کمک کنیم تا از تاثیر خود بر کودک و تاثیر کودک بر خود آگاه تر شوند. همچنین تغییرات در تعامل و رفتارهای کودک نیز به راحتی قابل مشاهده و مقایسه با جلسات آغازین خواهد بود. در حقیقت این روش فرصتی را فراهم می اورد که والدین به طور عینی بتوانند تغییرات خود، فرزندشان و تعامل بین شان را ارزیابی کنند.
آیا والدین از اینکه از رابطه آنها با فرزندشان فیلم برداری شود، احساس ناراحتی نمی کنند؟
با توجه به فرهنگ ما، و حتی در کشورهای غربی، طبیعی است که والدین در ابتدا کمی در این شرایط احساس راحتی نداشته باشند ولی معمولا این احساس به مرور از بین می رود و این شرایط طبیعی تر می شود. از سوی دیگر به والدین اطمینان داده می شود که تعاملات انها صرفا برای روند درمان آنها ضبط می شود و هیچ فرد دیگری به این فیلم ها دسترسی ندارد و پس از پایان جلسات، فیلم ها پاک خواهند شد.
از این روش برای چه مشکلاتی می توان استفاده کرد؟
محدودیت خاصی وجود ندارد. از این روش برای آموزش والدین و روان درمانی کودک در حیطه های مختلف مانند مشکلات رفتاری شامل پرخاشگری، نافرمانی، لجبازی، اضطراب، وابستگی شدید و .... می توان استفاده کرد.
-آیا برای استفاده از این روش حتما لازم هست که کودک دارای مشکل خاصی باشد یا برای ارتقاء روابط والد- کودک هم می توان از این روش استفاده کرد؟
حتما می شود استفاده کرد. یک هدف اصلی در این روش بهبود روابط والد- کودک هست و برای استفاده از این روش نیازی نیست حتما کودکی دارای مشکل خاصی باشد. حتی از این روش می توان برای رابطه والد و نوزاد هم استفاده نمود.
به نکته خوبی اشاره کردید، آیا محدودیت سنی خاصی برای استفاده از این روش وجود دارد؟
خیر، محدودیت خاصی نیست. این روش معمولا برای گروه های سنی مختلف کودکان استفاده می شود. هر چند شاید بیشترین استفاده مربوط به گروه سنی حدود 2 تا 6 سالگی باشد ولی همانطور که گفتم حتی برای نوزادان هم قابل استفاده است. برای کودکان بزرگتر و حتی گاهی نوجوانان هم قابل استفاده است و تنها نوع بازی ها و تکالیف در جلسه متفاوت می شود.
آیا این روش فقط برای رابطه مادر و کودک هست؟
خیر، از این روش برای رابطه هر دو والد با کودک و حتی افراد دیگری که در زندگی کودک نقش مهم و جدی دارند، مانند پرستار، مادر بزرگ و یا خواهر و برادر هم می توان استفاده کرد. در حقیقت توصیه می شود حداقل هر دو والد در فرایند آموزش مشارکت داشته باشند.
سئوال آخر اینکه آیا تحقیقی روی اثربخش بودن این روش صورت گرفته است؟
بله، در خارج از ایران، پژوهشهای بسیاری روی این روش انجام شده است و در ایران هم ما روی اثربخشی این روش روی مشکلات اضطرابی، پرخاشگری، لجبازی، نا فرمانی و به طور کلی ارتقاء روابط والد و کودک کار کرده ایم و نتایج پژوهش ها نشان داده که این روش در کاهش مشکلات کودک و بهبود روابط انها موثر است.
تنظیم گفتگو: اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی